Prof. Dr. Acar Baltaş / [email protected]

Birçok kişi hayatında bazı şeyleri daha farklı yapmak, uygun bulmadığı bazı davranışlarından vazgeçmek, daha sağlıklı ve iyi olduğunu düşündüğü yeni alışkanlıklar geliştirmek ister. Sigarayı bırakmak, spora başlamak, yeni bir dil öğrenmek için harekete geçmek ya da diyete başlayıp kilo vermek, bu tür dilek ve kararların başlıcaları... Ancak hem kişisel yaşantılarımızdan hem de gözlemlerimizden; bu kararların çoğunun ya daha başlangıçta uygulamaya konulmadığını, uygulamaya koyulsa da kısa bir süre sonra alınan kararlardan vazgeçildiğini ve sonuçsuz kaldığını biliyoruz. Yarım kalan bu sözlerin arkasında çoğunlukla hayat gündeminin hızla değişmesi, bunun oluşturduğu zaman baskısı, iş yükünün yaşattığı zihinsel ve fiziksel yorgunluk konu ediliyor. Hayatın yoğun akışı içinde duymaya alışıldık olduğumuz bu zorluklar, Mart 2020’den bu yana içinden geçtiğimiz pandemi döneminde büyük oranda ortadan kalktı. Evde kaldığımız bu biricik süreç, ertelediğimiz kararları hayata taşıyacak zamanı ve konforu dijital araçlarının da yardımıyla önemli ölçüde bize sağladı. Peki, biz bu dönemi yeni alışkanlık ve beceriler kazanmak için ne kadar etkin değerlendirebildik?

Erteleme ve öz kontrol sorunu

Pandemi, gelişim ve değişim için değerli bir fırsat sundu. Bununla birlikte, vazgeçilen ve sonuçsuz kalan sözler uzun zamandır bilim insanlarının dikkatini çekiyor ve araştırmalarına konu oluyor. Bir yazara göre, bazı insanlar için bir şeyi yapacağını söylemek bunu yapmak kadar iyi hissettirir. Temmuz ayında, yeni yılda sigarayı bırakacağını veya fazla kilolarından kurtulmak için sıkı bir diyete gireceğini söylemek, düzenli olarak gelirinin bir bölümünü tasarruf etme kararı vermek, kişinin önündeki beş ayda suçluluk hissetmeden dumanını tüttürmesini, canının çektiğini yemeye devam etmesini veya çok gerekli olmayan harcamaları yapmasını haklı ve mümkün kılıyor. Bir araştırmaya göre duygular; bir sözü vermeye zorlarken, kişinin kapasitesi, bu sözü gerçekleştirmek için yeterli olmuyor. Çünkü hisseden beyin; kişiyi haz verecek olana yöneltiyor ancak düşünen beynin kontrolü ele alması gereken dönemde hisseden beyin, bu duruma "şimdi sırası değil", "karar vermiştim ancak canımı sıkan şu olayla karşılaştım" diyerek bir kılıf uyduruyor. Özellikle yorgun olduğumuz zaman irademizin zayıfladığı daha önceki yazılarımıza da konu olmuştur. Gerçekte bu durum, bir erteleme ve öz kontrol sorunudur. İnsanlar diyet yapmaya, egzersizlerini düzenli sürdürmeye veya para biriktirmeye karar verdikleri zaman düşünen beynin denetiminde ve sakin bir ruh hali içindedir. Oysa alınan kararları uygulama koşullarında durum farklıdır. Yorgun olduğumuz ve irademiz zayıfladığı zaman bir sigarayı kendimize hak görmek, yorucu bir günün sonunda egzersiz yapıp ter atmayı gözümüzde büyütmek, tatlı tepsisinin cazibesine kendimizi kaptırmak, vitrinde veya bir mağazanın online alışveriş sitesinde gözümüzü alan ayakkabıyı bugün alıp, kredi kartının sunduğu avantajı kullanarak üç ay sonra ödemeye başlamak ve kontrolü bütünüyle hisseden beyne bırakmak çok daha rahat ve kolaydır.

Özgürlük ne kadar yararlı?

Öğrencilerinin ödevlerini zamanını geçirdikten sonra teslim etmek için öne sürdükleri bahaneler; Dan Ariely’yi bu konuda bir araştırma yapmaya yöneltti. Ariely, ders yılı başında yıl içinde teslim edecekleri ödev için üç farklı sınıfta üç farklı yöntem uyguladı. Birinci gruptan, üç ödevi ders yılının kaçıncı haftalarında teslim edeceklerine kendilerinin karar vermelerini ve bunu bildirmelerini istedi. İkinci grup, üç ödevin teslim tarihi konusunda bütünüyle serbest bırakıldı. Üçüncü gruba ise üç ödevin teslimi ile ilgili kesin tarihler verildi. Bunun sonucunda en iyi notları alan grubun kendilerine kesin teslim tarihi verilmiş olan grup olduğu görüldü. Ödevleri için kendileri teslim tarihini seçen ve bunu bildiren grubun ikinci derecede iyi olduğu, en kötü sonuçları alan grubun ise ödev teslim tarihleri konusunda bütünüyle özgür bırakılan grup olduğu dikkat çekti. Bu sonuçlar öğrencilerin ödev teslim tarihlerine uyumunu gösterdiği gibi, ödevlerin niteliği açısından da geçerli oldu. Öğrencilerin özgür bırakıldığı grupta ödevlerin aceleyle, özensiz ve ‘yapmış olmak için yapılmış’ olduğu gözlemlendi. Bu araştırmadan yola çıkarak, insanların verdikleri sözleri tutması için otoriteyi temsil eden bir dış denetime ihtiyaç olduğunu söylemek mümkün. Kendimize verdiğimiz sözleri tutmak konusunda bu her zaman mümkün olmayabilir.  Bu durumda uygun olan yol verdiğimiz sözü çevremizdekilerle paylaşmak olabilir. Böylece kişi kendisini taahhüt altına almış ve verdiği sözü tutmak konusunda kendi kendisine bir dış kontrol uygulamış oluyor. Bunun en önemli nedeni insanın kendisiyle tutarlı olmak ve başkalarının kendisiyle ilgili algısını korumak isteğidir. Çünkü insanın başkalarına verdiği sözü tutmaması kişiye kendisini değersiz hissettirir ve güvenini zedeler. Verdiği sözü tutamadığının bilinmesi kişinin benlik algısına ve özsaygısına zarar verir.

Söz vermeden önce

Yeni bir yıla girerken hepimiz kendimiz ve sevdiklerimiz için iyi dileklerde bulunacağız ve sözler vereceğiz. Sağlık dileklerinin günlük temennilere dönüştüğü bu özel dönem için farklı bir önerimiz yok. Diğer taraftan, 2020’de hevesinin kursağında kaldığını ve bu yılı istediği gibi, özgürce ve gönlünce yaşayamadığını düşünenler, 2021’e önceki yıllardan çok daha uzun dilek listeleri ile girmeyi düşünebilir. Atalarımızın dediği gibi “adamakla mal tükenmez.” Ancak kendinize verdiğiniz sözleri tutmak konusunda bugüne kadar olan performansınızı gözden geçirin. Tutamadığınız sözlerin sayısı, verdiğiniz sözlerden fazlaysa kendinize şu soruları sormanızda yarar var:

“Verdiğim sözün arkasındaki niyetim nedir?"

Verdiğim sözü tutmak bana ne kazandıracak?”

“Bu söz benim gerçeklerimle ne ölçüde örtüşüyor? Bugüne kadar bu sözü tutacağım konusundaki işaret ve deliller var mı?”

“Bu sözü tutmak benim için ne kadar önemli? Bununla kendime mi yarar sağlayacağım, yoksa esas yarar çevremde değer verdiğim kişiler için mi geçerli olacak?”

“Sözümü tutamayacağımı anladığım zaman bunu açıkça itiraf edip özür dileyecek miyim? Yoksa başkalarını suçlama veya koşulları sorumlu tutma yoluna mı gideceğim?”

Kaynakça: Dr. Heidi Grand Halvorson; The Surprising Reason Why We Break Promises: HuffingtonPost. 01 Kasım 2013  www.huffingtonpost.com/heidi-grant-halvorson-phd/breaking-promises_b_2449631.html / Ariely,D., Wertenbroch,K.; Procastination, Deadlines and Performance: Self Control by Precommitment. Psychological Science. 2002.